De wereld is complexer geworden. De problematieken waarvoor we ons gesteld zien, daarmee ook. Of dat nu Covid19, immigratie, energietransitie of de verandering van het klimaat is. Goed beleid maken was niet eerder zo lastig. Helaas wordt nog te vaak beleid op nationaal en supranationaal niveau gemaakt alsof we in een beheersbare, overzichtelijke wereld leven. Of een wereld die we met behulp van technologie en narratieven zo weer beheersbaar kunnen maken. Een wereld die nog klassiek gemanaged kan worden. Beleidsmakers lijken soms wel blind te zijn voor de realiteit van de huidige tijd. Een beleidsblindheid, het zich niet bewust zijn van de werkelijke effecten van het gevoerde beleid door bestuurders, met potentieel schadelijke gevolgen voor meerdere generaties. Wie weer scherp wil zien, vindt in dit artikel, na de wat meer technische inleiding, praktische handvatten in de vorm van vuistregels voor bestuurders.
Voor je verder leest: Over dit thema valt een bibliotheek vol te schrijven. Dit artikel is geschreven als een managementsamenvatting van die bibliotheek. Het is dus niet volledig of in detail uitgewerkt, maar geeft je handvatten om beleidsblindheid te signaleren en te verhelpen. In jezelf en in besturen op alle niveaus van de samenleving. Wie meer wil, verwijzen we graag naar onze diensten.
Inleiding
Evolutie vertelt ons dat de wereld steeds complexer zal worden: met de tijd steeds meer gelaagd en onderling verbonden. De open samenleving waarin we in Nederland leven, is inmiddels extreem complex: We bevinden ons op 34.000 km2 met 17,5 miljoen inwoners van meer dan 200 nationaliteiten in de meest open economie van Europa. Een gevolg daarvan is dat het functioneren van onze samenleving, niet meer zoals vroeger valt af te leiden uit de eigenschappen van de onderdelen (mensen, bedrijven, organisaties e.d.) waar ze uit bestaat.
Complexe systemen gedragen zich bovendien anders op kleine, dan op grote schaal. Dus is het goed mogelijk dat het evidence dat op afgebakende schaal wordt geleverd, niet meer zomaar te vertalen valt naar het systeem als geheel. Een gegeven dat nog niet tot alle takken van de wetenschap is doorgedrongen. Dat zien we nu bijvoorbeeld ten aanzien van de coronavaccins. Oorspronkelijk zou één vaccinatie bij een voldoende hoge vaccinatiegraad voldoende zijn om collectief afdoende beschermd te wezen en de pandemie te stoppen. De realiteit op samenlevingsniveau bleek anders en toen waren er twee vaccinaties nodig en is een vaccinatiegraad van ruim boven de 80% bereikt. Toch komt er nu een boostershot bij en zijn we nog steeds niet in veilige wateren. En dat is niet zo gek.
Het gedrag van een complex systeem wordt namelijk bepaald door de onderlinge relaties van de verschillende elementen. Op samenlevingsniveau praten we over een dynamische interactie met onvoorstelbaar veel relaties. Er spelen tweede, derde en zelfs vierde orde effecten. Die effecten kunnen elkaar ook nog eens onderling beïnvloeden. Hiermee valt nooit volledig rekening te houden, hoeveel big data, slimme algoritmes of machine learning je ook inzet. In een complex systeem is de exacte relatie tussen de elementen niet bekend of soms zelfs niet kenbaar. En in die gevallen dus ook niet meetbaar. Generieke voorspellingen zijn daardoor mogelijk wel te maken, maar exacte voorspellingen niet. Bovendien is een complex systeem adaptief, waardoor voorspellingen die je nu maakt, morgen achterhaald kunnen zijn. Je zult als beleidsmaker moeten leren om te gaan met deze onzekerheid en veranderlijkheid.
Dat vraagt van bestuurders om meer dan het wegen van verschillende belangen. Daarbij bestaat bovendien het risico dat de meest invloedrijke lobbyisten hun belangen behartigd zien, terwijl dat voor het geheel niet wenselijk is. Er kunnen zoveel onderlinge relaties spelen, dat het zoeken naar een oplossing voor het maatschappelijke probleem waarvoor bv. het coronavirus ons stelt, in óf iedereen vaccineren óf mensen van elkaar isoleren, echt te simpel gedacht is. Een kleine greep op wat van invloed kan zijn op de maatschappelijke impact van het virus:
immuunsysteem; hoeveel mensen hebben een gecompromitteerd immuunsysteem of anderszins onderliggend lijden.
lifestyle; hoeveel mensen zijn obese of juist sportief, hoeveel mensen gebruiken vitamine D, zink en selenium supplementen en hoeveel mensen hebben tekorten daaraan.
gezondheidszorg; is er sprake van tekorten in de zorgcapaciteit, met name op de ic’s, of niet. Heeft een ver doorgevoerde privatisering, en daarmee blootstelling aan marktwerking, geleid tot een overmatige efficiencydrang, waardoor er onvoldoende buffercapaciteit is op cruciale plekken. Is met andere woorden alle lucht uit het systeem verdwenen of is het nog voorhanden.
fysieke omgeving; welke impact heeft ventilatie op het gedrag van het virus.
ethiek; hoe verhoudt zich voorgenomen beleid tot thema’s als lichamelijke integriteit, eigen verantwoordelijkheid, solidariteit, zelfbeschikking vs. een bepalende overheid etc.
kosten levensonderhoud; maken toegenomen kosten van bv. wonen en energie het werken in de zorg, zeker voor verpleegkundigen, extra onaantrekkelijk.
psyche van de mens; wat is de impact van de dreiging van het virus op de psyche van de mens. Wat van het gevoerde beleid en wat van de aard en wijze waarop de media erover berichtgeven.
farmaceuten en virologen; wat is het effect van potentiële miljardenwinsten op het handelen van deze partijen, wat zijn hun belangen.
onze kijk op leven, samenleven, ziekte en dood; accepteren we dat ziekte en dood bij het leven horen of niet. Hoeveel vrijheid zijn we bereid uit te ruilen voor een doel waarvan het onzeker is dat het behaald gaat worden (we spreken immers over een adaptief complex systeem). Is er keuzeruimte voor het individu of zijn protocollen en standaarden allesbepalend.
En om het nog ingewikkelder te maken, kunnen, zoals eerder gezegd, deze relaties ook weer een onderlinge invloed hebben op elkaar. Zorgen om stijgende kosten van levensonderhoud kunnen, in de menselijke psyche, de continue dreigende berichtgeving door de media versterken en zo de werking van het natuurlijke immuunsysteem negatief beïnvloeden via psychosomatische weg. Daarmee de maatschappelijke schade van het virus vergrotend. Wanneer je je deze fenomenen ten volle realiseert, is het niet gek dat je je afvraagt hoe je in hemelsnaam je weg moet vinden in dit krachtenveld. Hoe ga je om met zoveel complexiteit en onzekerheid? Waar moet je beginnen? Een goed én beproefd startpunt daarvoor zijn zgn. heuristics, oftewel vuistregels. Deze kunnen er voor zorgen dat je het overzicht houdt en niet ten prooi valt aan beleidsblindheid. Zo voorkom je dat het beleid met jou op de loop gaat. Hier volgen dertien vuistregels die juist nu heel waardevol zijn:
Vuistregels voor bestuurders
1. Laat je door experts informeren, maar laat ze nooit het beleid bepalen
Je belandt daarmee in een fuik waar je niet meer uitkomt. Een fuik waarin ze altijd het kennisvoordeel zullen hebben, zodat jij niet meer goed kunt beoordelen of hun voorstellen verstandig zijn of niet. Experts, zeker op specialistische vakgebieden, kijken doorgaans door een koker naar hun onderwerp; een koker die met de jaren om hen is heengegroeid en wel zodanig, dat ze hem zelf niet meer waarnemen. Dat er, chargerend gezegd, bijvoorbeeld voor virologen maar twee beleidssmaken zijn: vaccineren of isoleren, wil niet zeggen dat het in de complexe realiteit zo eenvoudig werkt. Goed beleid vraagt om een generalistische blik gevoed met expertise. Gebruik de input van specialisten, liefst vanuit veel verschillende vakgebieden, maar behoud het overzicht en blijf zelf aan het stuur.
“The problem with experts is that
they do not know what they do not know. ”
2. Get your eyes and ears on the ground
Management Informatie Systemen informeren je in complexe situaties nooit volledig over hoe het ervoor staat, hoeveel je ze ook voorziet van big data en slimme algoritmes. Hoe verleidelijk of juist dramatisch de grafieken er ook uitzien. Redelijk kloppende input kan in complexe situaties leiden tot onjuiste output. Aannames, kleine meetafwijkingen of bias kunnen zo worden uitvergroot, dat de abstracte beeldschermrealiteit steeds meer gaat afwijken van de werkelijkheid. Daardoor kunnen voorspellingen vanuit modellen, of dat nu gaat over corona of het klimaat, ernaast zitten in real life. Houd hier rekening mee en baseer nooit zomaar je beleid erop. Luister ook naar ervaren vakmensen, naar uitvoerende, niet-bestuurders uit het werkveld, de mensen met de poten in de klei die nog zelf waarnemen. Zij geven je de reality check die je hard nodig hebt. Wanneer Buienradar zegt dat het droog is, maar jouw eyes and ears ondertussen nat worden, mag je er vanuit gaan dat het regent.
3. Vermijd het onomkeerbare
Oftewel: wees snel met het nemen van makkelijk omkeerbare maatregelen, maar neem extra de tijd met onomkeerbare maatregelen. Zeker wanneer deze potentieel systeembedreigend zijn. Onderstaande grafiek schetst de relatie tussen de moeite die je moet doen om de effecten van een maatregelen te herstellen, en de tijd die je nodig hebt om het systeem afdoende te kunnen observeren en te bestuderen voor het nemen van die maatregel:
Bron: Grafiek van Joe Norman/Applied Complexity op https://appliedcomplexity.substack.com/p/avoiding-the-irreversible
Wanneer je bijvoorbeeld praat over ingrijpen in onze genetica, dan is de moeite die je moet doen om evt. schade te herstellen zeer groot. Of het is zelfs in het geheel niet meer mogelijk. Fast tracking van mRNA vaccinatie door zowel EMA als FDA, betekent het nemen van een groot risico. De trialperiode zou hier logischerwijs juist langer moeten duren, dan bij een vaccin ontwikkeld op basis van een reeds lang beproefde technologie (bv. via geïnactiveerd virus). Zeker wanneer gedacht wordt aan het vaccineren van het overgrote deel van de bevolking en niet alleen de risicogroepen. Hetzelfde geldt voor het nu al aanleggen van wijken zonder aardgasaansluiting. Een maatregel die alleen tegen hoge kosten omkeerbaar is. Energievoorziening raakt het fundamentele functioneren van de samenleving en dus moet je lang, vele decennia, de tijd nemen voor een volledige energietransitie. Je zult wel uitgedaagd worden om de druk. die er vanuit media, lobbyisten, netwerken e.d. op je wordt uitgeoefend om toch te snel moeilijk omkeerbare besluiten te nemen, te weerstaan.
4. Doe alleen zaken met partijen met skin in the game
Zorg dat je je omringt met mensen en belanghebbende partijen die net zo hun nek uitsteken als jij. Corporations die zich met een enkele handtekening verzekeren van miljardenwinsten en ondertussen hun complete downside risk bij jou en de samenleving neerleggen, hebben onvoldoende skin in the game. Doe dus liever geen zaken met organisaties die via hun omvangrijke legal departments al hun (aansprakelijkheids)risico’s afdekken of stel je eigen voorwaarden op, waarbij je ze dwingt tot nemen van een duidelijk meetbaar risico dat in verhouding staat tot het risico dat jouw organisatie loopt. Denk, uiteraard waar dat mogelijk en verantwoord is, ook aan zaken doen met het MKB of ZZP’ers. Die hebben van nature skin in the game. De beleidstrend om het ZZP’ers steeds moeilijker te maken, is dan ook een ongezonde en alleen in het voordeel van genoemde corporations.
“Skin in the game—i.e., having a measurable risk when taking a major decision—is necessary for fairness, commercial efficiency, and risk management,
as well as being necessary to understand the world”
5. Neem betere beslissingen door je werk los te laten
Juist in complexe situaties neem je betere beslissingen door het werk regelmatig volledig los te laten. Mede dankzij hoogleraar Ap Dijksterhuis weten we dat je je onbewuste goed kunt gebruiken bij het omgaan met complexe vraagstukken, terwijl bewust nadenken uitstekend werkt in relatief simpele situaties. Altijd maar bezig blijven, uitsluitend actief nadenken, ‘er keihard tegenaan gaan’, ‘ons stinkende best doen’, weken van 80+ uur maken, het staat stoer, maar werkt averechts voor het nemen van goede beslissingen in complexe situaties. Door vraagstukken los te laten en er niet meer aan te denken, krijg je onbewuste de ruimte om met oplossingen te komen, waar je bewuste zelf niet opgekomen zou zijn. Al dan niet onder douche of tijdens het sporten. ;-)
Bron: http://www.quotehd.com/imagequotes/authors27/ap-dijksterhuis-quote-your-brain-is-capable-of-juggling-lots-of-facts.jpg
6. Staar je niet blind op de beloften van technologie
Technology routinely overpromises and underdelivers, zeker in situaties met veel onzekerheden. Ook moet je niet alles wat kan, zomaar doen. Zoals Neil Postman al zei: “Technology is never neutral.” Ze creëert altijd winnaars en verliezers, voordelen en nadelen, en daar moet je rekening mee houden. High tech, big data, algoritmes kunnen je besluitvorming zeker verbeteren. Tegelijkertijd is het gevoel (illusie?) van controle en maakbaarheid dat een dashboard vol indicators geeft, als crack cocaine voor bestuurders, veelal geleverd door dealers in Silicon Valley. Bestuurders zullen er zelden nee tegen zeggen, ook niet wanneer ze dat eigenlijk wel zouden moeten doen. Ben je eenmaal hooked aan een bepaalde technologie, dan is de weg terug namelijk een zware. Denk bv. aan corona QR codes, mRNA vaccins, windmolenparken of biomassacentrales, technologieën waarvan de beloftes maar beperkt worden waargemaakt of de nadelen pas na invoering goed duidelijk worden. Bedenk: Niet elk vraagstuk hoeft met technologie opgelost te worden. Soms is het genoeg om kleine dingen anders te doen of juist te gaan laten, zoals de volgende vuistregel zegt.
Bron: https://quotefancy.com/media/wallpaper/3840x2160/6004589-Neil-Postman-Quote-Technology-always-has-unforeseen-consequences.jpg
7. Neem vaker de Via Negativa
Oftwel: Voeg waarde toe door juist niets te doen of dingen te laten. Handelen komt daadkrachtig over en dat doet het altijd goed in de media. Het is dan ook erg verleidelijk voor bestuurders. Toch is bij complexe systemen het volgen van de Via Negativa regelmatig de betere keuze. Dat doe je door af te zien van dat wat schadelijk is, denk bv. aan het stoppen met het eten van suiker bij Diabetes type 2, of zelfs door even helemaal niets te doen. Het raakt aan wat artsen in hun opleiding geleerd hebben gekregen: Primum Non Nocere, first do no harm. Je zult dan wel de druk van partijen met een verdienmodel dat drijft op ingrijpen door toevoegen, zoals de farmaceutische industrie waar het de volksgezondheid betreft, moeten weerstaan. En vergis je niet: niets doen vraagt soms om heel veel zelfdiscipline.
Bron: https://coffeeandjunk.com/content/images/2020/01/via-negativa.jpg
8. Wees eerlijk over onzekerheden, risico’s en voortschrijdend inzicht
Een complex systeem kent onzekerheden en is zoals eerder gezegd adaptief. Je zult dus per definitie te maken krijgen met voortschrijdend inzicht. Waak er dus voor om in onzekere situaties al te ‘harde’ uitspraken te doen. Wanneer je steeds weer op je woorden of je voorspellingen moet terugkomen, tast dat je autoriteit méér aan, dan wanneer je van tevoren aangeeft dat er onzekerheden zijn en dat je beslissing van nu mogelijk achterhaald gaat worden. Realiseer je dat ook jij de wijsheid niet in pacht hebt: Science is never settled, science is never certain. Misschien een radicale gedachte in dit verband: Behandel mensen als volwassenen en niet als kleine kinderen. Benoem onzekerheden en risico’s.
Bron: https://kwize.com/pics/Richard-Feynman-quote-about-certainty-from-The-Character-of-Physical-Law-1d13870.jpg
9. Hou het eenvoudig, maar niet simplistisch
Alleen wie de materie begrijpelijk kan uitleggen, beheerst deze werkelijk. Dat is alleen niet bepaald eenvoudig in complexe situaties. Je zult een balans moeten vinden tussen zelf de materie voldoende begrijpen, al een uitdaging op zich, en deze zo eenvoudig mogelijk overbrengen. Maar niet zo simpel dat het niet meer klopt. Een voorbeeld. Coronavirussen zijn endemisch: ze zijn er altijd geweest en zullen er ook altijd zijn. En wel in vele mutaties met elk weer een verschillend risicoprofiel. ‘Hét vaccin’ presenteren als oplossing voor al onze huidige en toekomstige maatschappelijke problemen dankzij het virus en ‘niet-gevaccineerden’ als oorzaak ervan, is zowel simplistisch als onnodig polariserend. Oversimplificatie doet in complexe situaties meer kwaad dan goed, want het voedt een illusie; een illusie die kan leiden tot teleurstelling tegen een soms hoge prijs. Zoals bv. het idee dat het klimaat geregeld kan worden met een soort draaithermostaat aan de maatschappelijke wand; eentje die mensveroorzaakte CO2 aangeeft. Draai naar links en het klimaat koelt af, draai naar rechts en het wordt warmer. Was het maar zo simpel.
Bron: https://quotes2remember.com/wp-content/uploads/2017/03/simpler-albert-einstein-quote.jpg
10. Don’t get high on your own propaganda supply: waak voor narcisme
Beleid goed verkopen lijkt belangrijker te zijn geworden dan inhoudelijk goed beleid voeren. De explosie aan spindoctors, nudgers, gedragsunits, behavioural designers, PR- en communicatiebureaus en -medewerkers spreekt in dit verband boekdelen. Via de media worden we 24/7 bestookt met een bewerkt beeld van de werkelijkheid. Een beeld dat steeds verder af komt te staan van de werkelijkheid zelf. Grafieken en statistieken zijn makkelijk naar wens te plooien, bijvoorbeeld door selectief te wezen in de context of deze zelfs helemaal weg te laten. Natuurlijk moet je je afvragen of, wanneer je het moet gaan hebben van BN’ers en influencers om je beleid aan de man te brengen, je wel goed bezig bent. Maar in het werken met op gewenst effect gekleurde communicatie, al helemaal met narratieven, schuilt ook een gevaar voor jezelf: Je kunt er in gaan geloven. Je raakt er zo mee verbonden, dat er weer afstand van nemen wordt ervaren als gezichtsverlies. Je kunt dan niet meer terug wanneer je dat wel zou moeten, je ego staat dat niet toe.
“There can be narcissism without greatness.
But no greatness without narcissism.”
Aandacht en beeldvorming voeden het narcisme waar we allemaal in aanleg vatbaar voor zijn. En mensen die macht ambiëren, al helemaal. Je ego kan, mits goed beteugeld, bijdragen aan grootse prestaties, maar wanneer je gaat geloven in je eigen PR, dan is je val doorgaans aanstaande.
Bron: www.linda.nl
11. Vermijd groupthink, blijf zelf nadenken
Bestuurders is niets menselijks vreemd en dus heb je netwerken en groepen waar je toe behoort. Van studenten-/alumnivereniging tot World Economic Forum en alles wat daar tussenin kan zitten. Nuttig en aangenaam, maar niet zonder risico. Groepsdenken is een psychologisch fenomeen, waarbij het verlangen naar harmonie of conformiteit in de groep, resulteert in irrationele of disfunctionele besluitvorming. Het komt overal voor, bij de plaatselijke sportvereniging en de Tweede Kamer, in Brussel, Bergeijk, Den Haag en Davos. Ook jij bent niet immuun voor het verlangen om ‘erbij’ te horen en de sociale beloning van de groep in ontvangst te nemen in de vorm van bevestiging en erkenning. Dat kan ertoe leiden dat je instemt met zaken waar je eigelijk nee tegen zou moeten zeggen. Aangezien wetenschappers, de experts die je raadpleegt, ook mensen zijn, speelt dit fenomeen daar ook. Zeker wanneer het gevoed wordt door selectieve onderzoeksfunding. Peer review en peer pressure raken dan op een ongezonde wijze met elkaar vervlochten. Veel teveel van wat voor ‘wetenschap’ doorgaat is slechts ideologie opgetuigd met statistiek. En zoals Robbert Dijkgraaf al zei op BNR: “Wanneer wetenschap en politiek worden vermengd, wordt alles politiek.” Blijf dus zelf nadenken, durf je onafhankelijk op te stellen en hou vast aan je eigen koers, wanneer je innerlijke kompas afwijkt van de richting die de groep voorstaat.
“Beleidsblindheid kan, opgestuwd door een cocktail van PR, media, groupthink, narcisme en ideologieën, makkelijk uitgroeien tot een beleidspsychose. Bestuurders raken het contact met de realiteit zodanig kwijt,
dat ze liever ten hele dwalen, dan ten halve te keren. ”
12. Maak van transparantie je bondgenoot
Transparantie houdt je accountable en met beide benen op de grond. Het is een van de hoofdingrediënten van goed teamwerk en helpt om te voorkomen dat je verleid wordt tot dingen die je eigenlijk niet zou moeten doen. Wanneer, zoals we de laatste jaren veel gezien hebben, parlementariërs geen inzage kunnen krijgen in door de regering afgesloten contracten, wanneer naar aanleiding van WOB verzoeken vrijgegeven documenten stelselmatig worden zwartgelakt, dan is er geen sprake meer van een gezonde democratie. De regering legt dan geen verantwoording meer af aan de bevolking namens welke ze aan het werk zijn. Ze raken daarmee losgezongen van hun bestaansreden en worden beleidsblind. Laat je niet hetzelfde gebeuren, zoek zelf actief de transparantie op. Ook over de kringen en netwerken waar je toe behoort. Stel publicatie van gevoelige gegevens niet zo lang uit, dat belanghebbenden er niets meer aan kunnen hebben. Wanneer je je beslissingen of handelingen niet openbaar kunt uitleggen, dan zijn het waarschijnlijk de verkeerde geweest.
Europarlementariër Cristian Terhes met een pagina van het contract dat de EU heeft gesloten met de farmaceutische industrie inzake COVID19 vaccins.
13. Leer van het verleden
Dat doe je door bijvoorbeeld het track record na te gaan van de partijen waarmee je in zee wil gaan. Zo hebben, waar het de volksgezondheid betreft, maar weinig partijen zo’n gevlekt track record als het op ethisch handelen aankomt als farmaceuten. Miljardenboetes en settlements out of court onderstrepen dat. Waarom zou je ze nu dan wel op hun blauwe ogen vertrouwen? Idem met experts. Wanneer deze in het verleden, denk aan de Mexicaanse griep, er zo naast hebben gezeten dat het tot schade heeft geleid, waarom zou je ze dan nu weer blind volgen. Wees hierin kritisch en voorzichtig. Zo lijken onderstaande woorden uit 2010 ronduit visioniair, maar is het gewoon de conclusie van iemand die heeft geleerd van het verleden. Dat moet je zelf ook doen.
“In conclusion, I cannot predict the future but if it repeats the past it will be full of continuous alarms and possible declarations of pandemics. If the complex interplay of poor science, Key Opinion Leaders, media business, pharma business, pandemic business and unaccountable decision-making is not interrupted, we will have many more similar episodes. Scientific evidence, systematically and independently assembled and weighted by its quality, needs to be centre-stage and not simply a “pretty maiden” whose services are called upon on demand.”
tot besluit
Natuurlijk zijn er nog meer vuistregels te bedenken die je kunnen helpen om beleidsblindheid te voorkomen, maar met deze dertien kom je al ver genoeg. Samenvattend is de rode draad deze: Blijf in contact met de realiteit, ken je grenzen, durf te twijfelen, hou het overzichtelijk, laat je niet bespelen, houd het initiatief en blijf trouw aan jezelf. In deze verhitte, bijna manische tijden is er een grote behoefte aan dit type geaard leiderschap.
Maar er wordt nog iets anders van je gevraagd. We begeven ons nu, begin jaren ‘20, collectief op onbekend terrein. De wereld is niet alleen kwantitatief anders geworden (meer, sneller, slimmer, groter etc.), maar ook kwalitatief (totaal nieuwe, soms onbekende factoren spelen een steeds grotere rol). Wanneer we blijven doen wat we deden, hoeveel smarter dan ook, zullen we er niet in slagen de problemen die er liggen, het hoofd te bieden. Doorslaggevend zal dan ook niet zijn wát we doen, maar wie we zijn en het bewustzijn van waaruit we doen.
We worden daarom allemaal uitgedaagd om met onszelf aan de slag te gaan, om onszelf te ontwikkelen, om te evolueren. Om een andere kijk op onszelf en het leven te ontwikkelen. Om onze lagere instincten te beteugelen en ons te verbinden met een doel voorbij aan het tribale- of eigenbelang.
Daarmee is de belangrijkste vuistregel deze: volg je eigen route voorbij aan nature en nurture, neem de weg van toenemend bewustzijn en vrije wil. De leefbaarheid van onze toekomst, en al helemaal van die van nog komende generaties, hangt er vanaf.